Karakalpakstan

Een van de beste, maar ook een van de meest merkwaardige musea ter wereld is het Savitsky museum in Nukus. Ver weg van alles, verborgen in de deolate woestenij van Karakalpakstan ligt een museum met een van de beste collecties avantgardistische kunst en zeker het beste museum met sovjet avantgardistische kunst.

Het museum is opgericht door Igor Savitsky, een gepassioneerd kunstverzamelaar, etnograaf en kunstenaar, die hier, ver weg van de sovjet autoriteiten in Moskou en St. Petersburg, een collectie van avantgardische kunstenaars uit de Sovjet-Unie verzamelde. Daarnaast heeft hij een uitgebreide etnografische collectie van de inwoners uit Karakalpakstan verzameld en wist hij de cultuur van Karakalpakstan weer te mengen met de avantgardistische kunst.

Zijn verzameling van unieke werken is te bewonderen in het volledig gerenoveerde museum in Nukus, onder de noemer 'Avantgarde in de Woestijn'. 

Ik bezoek het museum in alle rust, ondanks de enorm indrukwekkende collectie, zijn er nauwelijks bezoekers, wat er ongetwijfeld door de geisoleerde ligging komt. Er lopen veel enthousiaste medewerkers en kunststudenten die je graag e.e.a. uitleggen over de collectie.

Iets buiten Nukus bezoek ik een van de bekendste culturele hoogtepunten van Karakalpakstan, de necropolis van Mizdakhan. Diis is feitelijk een enorme begraafplaats, waar de eerste mausolea in de 9e eeuw gebouwd werden. Nog steeds is de begraafplaats in gebruik. Het is een indrukwekkend gezicht om al deze mausolea en graven te zien, een immer uitbreidende dodenstad. 

De enorme impakt van de natuurramp die hier heeft plaatsgevonden, is het meest zichtbaar in de voormalige havenstad Moynak.  In de jaren '70 en '80 was dit een levendige stad waar de inwoners leefden van de visserij. Er was een grote haven en diverse visverwerkingsfabrieken. Zelfs een luchthaven met meerdere vluchten per dag.

Door de opdroging van het Aralmeer, is Moynak in verval geraakt en liggen de laatste schepen weg te roesten in de woestijn, in wat ooit de haven was. Inmiddels is er een museum, zijn er enkele guesthouses en probeert men weer nieuw leven in Moynak te blazen met het opkomende toerisme, van avonturiers die vanaf hier het Ustyurt plateau gaan verkennen en op zoek naar de laatste resten van het Aralmeer.

Onderweg naar Moynak, een rit van een kleine 3 uur vanuit Nukus, rijd ik door een desolaat landschap waarvan het laatste deel ooit de delta van de Amoe Darya was, nu een drooggevallen delta, waardoor Moynak wel makkelijker bereikbaar is. Vroeger stond deze weg vaak onder water.

Een van de redenen om Karakalpakstan te bezoeken is om een tocht door de woestijn te maken, over de bodem van van ooit het Aralmeer was en over het imposante Ustyurt plateau.

Het Aralmeer, dat vroeger één van de grootste binnenmeren ter wereld was, ligt in Centraal-Azië op de grens van Kazachstan en Oezbekistan. Het meer is de afgelopen decennia drastisch gekrompen door grootschalige irrigatieprojecten, en dat heeft een uniek en intrigerend landschap opgeleverd. Tegenwoordig zijn de uitgestrekte woestijnachtige vlaktes en de scheepswrakken die in het zand achterbleven een opvallende trekpleister geworden.

Het gebied rondom het meer is het Ustyurt Plateay, een verzameling van bijzondere geologische formaties, zoutvlaktes en stille vergezichten die bezoekers het gevoel geven dat ze in een andere wereld zijn beland.

De tocht die ik maakte (en die we ook aanbieden aan onze klanten), ging van Nukus naar Moynak, verder over de bodem van het Aralmeer, naar het Ustyurt Plateau tot ik eindelijk bij de oever van wat over is van het Aralmeer aankwam. Hier sliep ik in een yurtkamp, niet ver van de oevers waar je kunt dobberen in het zoute water van het Aralmeer.
De volgende ochtend reed ik via een andere route terug, waarbij ik verlaten Kazachse dorpen, indrukwekkende canyons, oude karavanserai's en het schitterende Sudochye meer bezocht.

Het Ustyurtplateau is een uitgestrekt, desolaat gebied dat zich uitstrekt over Kazachstan, Oezbekistan en Turkmenistan, en grenst aan het zuidelijke deel van het Aralmeer. Dit plateau staat bekend om zijn indrukwekkende kliffen en woestijnachtige vlaktes, die een bijna buitenaardse uitstraling hebben. De landschappen zijn ruig en verlaten, met diepe kloven, kalkstenen rotsformaties en bijzondere zoutvlaktes. Veel bezoekers worden aangetrokken door het dramatische reliëf van de kliffen die loodrecht lijken op te rijzen uit het landschap, een uitzicht dat het resultaat is van miljoenen jaren aan erosie. De verlatenheid en de eindeloze vergezichten maken het Ustyurtplateau tot een bijzondere bestemming voor avonturiers en natuurliefhebbers die op zoek zijn naar ongerepte en mysterieuze landschappen.

Naast de spectaculaire natuur biedt het Ustyurtplateau een glimp van een fascinerende, maar weinig bekende geschiedenis. De resten van oude karavaanroutes en ruïnes van historische nederzettingen getuigen van de handelswegen die ooit door deze regio liepen. In de uitgestrekte leegte zijn ook wilde dieren te vinden, waaronder gazellen, wolven en verschillende vogelsoorten die zich hebben aangepast aan de harde, droge omgeving. Ondanks de barre omstandigheden is het plateau de moeite waard voor wie de afgelegen pracht en het gevoel van tijdloze rust wil ervaren. 

Vanuit Moynak rijdt je in enkele uren, deels over de bodem van wat ooit het Aralmeer was, naar het Ustyurtplateau. Onderweg zie je diverse oliepompen, die hier olie uit de grond pompen. Na enkele uren doemt een grote muur op en rijdt je omhoog het Ustyurt Plateau op. Van bovenaf zie je prachtige canyons en de enorme uitgestrektheid van het doorggevallen Aralmeer.

Onderweg passeer je enkele Karakalpakse grafstenen, tot je einde middag aankomt bij de oevers van het Aralmeer. Hier staan enkele yurtkampen waar overnacht kan worden. En liefhebbers kunnen het Aralmeer is, waarvan het water inmiddels zo zout is, dat je kunt drijven op het water.

Onderweg van het Aralmeer terug naar Nukus bezoek ik als eerste een oude karavanserai, waarvan er vroeger velen te vinden waren op het Ustyurt Plateau.

Vervolgens stop ik in een van de meest desolate dorpen ter wereld, Kubla Ustyurt. In de jaren '60 woonden er veel Kazachse vissers bij het Sudochi meer. Ook dit meer droogde langzaam op en een aantal vissers kreeg een baan bij een gascompressie station, midden in de woestijn. Hiervandaan wordt Oezbeeks gas doorgepompt naar Kazachstan en Rusland. De Kazachse vissers vestigden zich hier in de jaren '70 en '80- en hun nazaten wonen hier nog steeds in een klein dorp met 3 straten. De oude luchthaven is de school geworden en de landingsbaan leidt naar nergens.

Als ik er ben is het de eerste schooldag na drie maanden zomervakantie en komt de school (het vroegere luchthavengebouw) net uit. Verbazingwekkend moet dat zijn om hier op te groeien en les te krijgen.

Volgende stop is het Sudochy meer, althans wat er van over is. Een van de mooiste plekken om te bezoeken onderweg, opeens water, groen en veel vogels. En de overblijfselen van een levendig dorp ooit aan het water en een vervallen visfabriek. Grafkruizen herinneren aan een groep oud-gelovigen die hier ooit gevestigd hebben.

De forten van Karakalpakstan behoren tot de meest fascinerende verborgen schatten van Karakalpakstan. Verspreid over de uitgestrekte woestijn liggen tientallen mysterieuze ruïnes, bekend als de “Ellikqal’a” of vijftig forten, die ooit het hart vormden van het machtige Khorezm-rijk. Hier wandel je tussen eeuwenoude muren van leemsteen, terwijl je uitkijkt over een landschap dat nauwelijks veranderd lijkt sinds de oudheid. Forten als Ayaz Kala en Toprak Kala ademen nog altijd de sfeer van legenden, karavanen en woestijnrijken. 

De forten zijn goed te bezoeken onderweg van Nukus naar Khiva (of vice versa). Onderweg bezoek ik er drie, naast de indrukwekkende Ayaz Kala en Toprak Kala ook de zoroastrische burcht van Chiplik.